14 બળ અને દબાણ:FORCE AND PRESSURE-NCERT SCIENCE

બળ અને દબાણ (FORCE AND PRESSURE)

બળ એટલે ધક્કો અથવા ખેંચાણ.

બળની માત્રાને તેના મૂલ્ય વડે દર્શાવવામાં આવે છે.

• બળની સંજ્ઞા ” છે અને તેનો SI એકમ ન્યૂટન (N) છે.
• જ્યારે બે બળો એક પદાર્થ પર પરસ્પર વિરુદ્ધ દિશામાંથી લાગે છે ત્યારે પરિણામી બળ એ બંને બળોના તફાવત જેટલું હોય છે અને તેની દિશા મોટા બળની દિશામાં હોય છે.

* જ્યારે બે બળો એક પદાર્થ પર એક જ દિશામાં લાગે છે ત્યારે પરિણામી બળ એ બંને બળોના સરવાળા જેટલું હોય છે અને તેની દિશા કોઈ પણ એક બળની દિશામાં હોય છે.

• જ્યારે બળનું મૂલ્ય અને / અથવા દિશા બદલાય છે ત્યારે તેની અસર બદલાય છે.

* પદાર્થની જે અવસ્થા તેની ઝડપ અને / અથવા ગતિની દિશા વડે વર્ણવવામાં આવે છે તેને પદાર્થની ગતિ અવસ્થા કહે છે.

જ્યારે પદાર્થ પર બળ લાગે છે ત્યારે તેની ગતિની અવસ્થા બદલાય છે.

• જો પદાર્થ પર લાગતું બળ તેની ગતિની દિશામાં હોય, તો તેની ઝડપમાં વધારો થાય છે,

* જો પદાર્થ પર લાગતું બળ તેની ગતિની વિરુદ્ધ દિશામાં હોય, તો તેની ઝડપમાં ઘટાડો થાય છે.

• વસ્તુ જ્યારે ગતિ કરવા માટે મુજા હોય ત્યારે તેના પર લાગતું બળ માત્ર તેનો આકાર બદલે છે.

• બળો મુખ્યત્વે બે પ્રકારના હોય છે : સંપર્ક બળ અને અસંપર્ક બળ.

* જ્યારે બે કે વધારે પદાર્થો ને કબીજાના ભૌતિક સંપર્કમાં હોય ત્યારે તેમની વચ્ચે પ્રવર્તતા બળને સંપર્ક બળ કાંઠે છે, દા. ત., સ્નાયુ, ધર્ષણબળ

શરીર ના સ્નાયુઓ વડે લાગતા બળ ને સ્નાયુબળ કહે છે.

જ્યારે બે પદાર્થો એક્બીજાના સંપર્કમાં હોય ત્યારે તેમની સંપર્ક સપાટી પર પ્રવર્તતું બળ જે પદાર્થની ગતિનો વિરોધ કરે છે તેને ઘર્ષણબળ કહે

કોઈ મશીન (યંત્ર) વડે લાગતાં બળને યાંત્રિક, બળ કહે છે.

વસ્તુનો કોઈ બીજી વસ્તુ સાથે ભૌતિક સંપર્ક ન હોય ત્યારે તેના પર દૂરથી લાગતાં બળને અસંપર્ક (બિનસંપર્ક) બળ કહે છે. દા. ત., ચુંબકીય બળ,

સ્થિત વિધુતબળ, ગુરુત્વાકર્ષણ બળ વગેરે.

ચુંબકીય પદાર્થ – ચુંબક વડે બીજા ચુંબકીય પદાર્થ પર લાગતાં બળને ચુંબકીય બળ કહે છે.

વિદ્યુતભારિત વસ્તુ વડે બીજી વિદ્યુતભારિત વિદ્યુતભારવિહીન વસ્તુ પર લાગતાં બળને સ્થિત વિધુતબળ કહે છે.

• દરેક પદાર્થ બીજા પદાર્થોને પોતાની તરફ આકર્ષે છે. (ખેંચે છે.) આ ખેંચાણબળને ગુરુત્વાકર્ષણ બળ કહે છે. પૃથ્વી દ્વારા લાગતા ગુરુત્વાકર્ષણ બળને ગુરુત્વ કહે છે.

• એકમ ક્ષેત્રફળ દીઠ લાગતા (લંબ) બળને દબાણ કર્યું છે.